کلیسای سنت استپانوس کجاست؟| آدرس | بخش های داخلی | تاریخچه | عکس

کلیسای استپانوس (کلیسای سنت استپانوس یا استفانوس مقدس) به عنوان دومین کلیسای مهم ارامنه در ایران، بعد از قره کلیسا شناخته می‌شود. این کلیسا با چشم‌انداز طبیعی منحصر به فرد خود واقع شده و هر ساله تعداد زیادی از بازدیدکنندگان را جذب می‌کند. در این مقاله قصد داریم بدون تعصب قومی یا مذهبی، به معرفی یکی از مکان های تفریحی تبریز بپردازیم.

کلیسای استپانوس کجاست؟

کلیسای سنت استاپونس در منطقه‌ای به نام قزل وانگ یا صومعه سرخ در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این کلیسا در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان و در منطقه آزاد ارس و در فاصله سه کیلومتری از کرانه جنوبی رودخانه ارس قرار دارد.

فاصله ی کلیسای استپانوس تا شهر جلفا:

17 کیلومتر

مسیر دسترسی به کلیسای استپانوس:

برای دیدن این جاذبه فرهنگی زیبا، ابتدا باید از سمت شهر تبریز به سمت جلفا حرکت کنید و وارد جاده بازرگان – بیله شوید. با استفاده از تابلوهای راهنما به سمت خروجی کلیسا هدایت شوید. پس از ورود به خروجی و رسیدن به پارکینگ، با پیاده‌روی کوتاهی به در ورودی کلیسا دست پیدا کنید.

معرفی کلیسای استپانوس

این کلیسا با نام این حواریون مسیحی، که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، معروف است. هر سال، ارامنه بسیاری از سراسر ایران به این مکان برای زیارت و ادای مراسم خاص مرتبط با مرگ حواری مسیحی به نام تاتائوس می‌آیند. این کلیسا، با برخورداری از معماری زیبا و محیطی دلنشین، یکی از جاذبه‌های دیدنی استان آذربایجان شرقی است. سنت استپانوس بعد از قره‌کلیسا دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که توسط مسیحیان و حتی افرادی از دیگر ادیان احترام زیادی به آن قائل هستند.

این کلیسا همچنین به عنوان یک مکان معتبر برای عبادت مسیحیان و همچنین تجمع هنرمندان، فرهنگ‌سازان، دانشمندان، و کتاب‌آرا شناخته می‌شود. کلیسای سنت استپانوس در سال ۱۳۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و همچنین به‌همراه دو کلیسای دیگر، زور زور و قره کلیسا.

سال تاریخ پیوستن این بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو:

1386 هجری شمسی

تاریخچه و مرمت کلیسای سنت استپانوس

قدمت دقیق کلیسای سنت استپانوس مشخص نیست؛ اما قدیمی‌ترین منبعی که به این کلیسا اشاره دارد، به سال ۶۴۹ میلادی برمی‌گردد. برخی این کلیسا را به دوران اوایل مسیحیت نسبت می‌دهند، در حالی که برخی دیگر معتقدند که در زمان حکومت آشوت باگرادونی، پادشاه ارمنستان، ساخته شده است. کلیسای سنت استپانوس در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است. در دوران صفوی، وانگ استپانوس مرمت این بنا را در طی سال‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری انجام داد. همچنین، در عصر قاجار نیز مرمت‌هایی در این کلیسا انجام شدند. به‌علاوه، در سال ۱۲۴۵ هجری قمری، عباس میرزا، ولیعهد قاجار، قریه‌ای در دره شام را خریداری و به وقف کلیسا اختصاص داد.

از آنجا که کلیسای سنت استپانوس در نزدیکی ساحل شمالی رود ارس واقع شده است، برخی احتمال می‌دهند که با کلیسایی که در این محل قرینه دارد، هم‌زمان ساخته شده باشد. این کلیسا با سبک معماری تلفیقی از دوره‌های مختلف تاریخی شناخته می‌شود و از جمله مراکز مهم معماری ارمنی است. در دوره‌های معاصر نیز کلیسای سنت استپانوس چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. در یکی از عملیات مرمتی که در سال ۱۳۸۴ انجام شد، بقایای استخوانی کشف شد که به احتمال زیاد متعلق به حواریون و قدیسان مسیح است. این استخوان‌ها در میان دو طاق کلیسا کشف شدند.

علاوه بر این، چندین تکه تخته که جعبه‌های نگهداری استخوان‌ها بودند، همچنین چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه‌ای موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شدند. بعضی از منابع تاریخی، مانند سفرنامه تاورنیه، اشاره کرده‌اند که این بقایا ممکن است به جسد حضرت یحیی، یکی از انبیای مسیحی، تعلق داشته باشد. همچنین، در برخی از عکس‌ها و اسناد تاریخی که در آرشیو تاریخی کاخ گلستان نگهداری می‌شود و توسط علیخان والی، حاکم شمالی آذربایجان در دوره ناصرالدین شاه قاجار گرفته شده‌اند، به وجود استخوان‌های حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره شده است.

نام گذاری کلیسای استپانوس

نام کلیسای سنت استپانوس از واژه یونانی “Stephanos” گرفته شده که در آیین مسیحیت به معنای “تاج” و نمادی از حد کمال شناخته می‌شود. همچنین، استفان یا سنت استپانوس یکی از حواریون عیسی مسیح (ع) و یکی از هفت نفر نیک‌تاماتی بود که مراسم تحلیف او به‌وسیله حواریون حضرت مسیح انجام و او از مبلغان مسیحیت شد. او را فرستاده مستقیم سنت پیتر (پطرس) و سنت متیو (متی) از حواریون مسیح دانسته‌اند.

در تاریخ ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی، استفان توسط یهودیان اورشلیم با اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود به سنگسار محکوم شد و جزو اولین شهدای آیین مسیحیت به شمار می‌رود. به همین دلیل، در گوشه و کنار جهان، کلیساهایی به یاد وی با نام سنت استپانوس نام‌گذاری شده‌اند. کلیسای سنت استپانوس همچنین به‌دلیل واقع شدن در روستای متروکه به نام دره شام، نیز شناخته می‌شود. از آنجایی که این کلیسا در دامنه ارتفاعات ماغارد یا ماقارات ساخته شده است، در منابع ارمنی به آن دیر ماغارد نیز اشاره شده است.

استفان در چه سالی به سنگسار محکوم شد؟

۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی

ساختار و طرح کلیسای سنت استپانوس

برای دسترسی به کلیسای سنت استپانوس، از یک مسیر کوتاه که مناظر طبیعی دیدنی دارد، عبور کنید. پس از رسیدن به پای کلیسا، اولین چیزی که نظر شما را جلب می‌کند، گنبد زیبا و حجاری کلیسا خواهد بود که بر روی یک استوانه بلند قرار دارد. این کلیسا داخل یک حصار سنگی و در داخل یک فضای دژ مانند به نام “وانگ” قرار گرفته است که در زبان ارمنی به آن اشاره می‌شود، همچنین دارای بارو، هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای و سنگی است. دروازه ورودی در دیوار غربی بارو قرار گرفته و با چوب و آهن‌کاری زیبا ساخته شده است.

در پایه‌های طرفین و طاق جناغی این دروازه از حجاری‌های ظریف تراشیده شده‌اند و در پیشانی طاق، نقش‌برجسته‌ای از حضرت مریم و کودکی عیسی مسیح (ع) دیده می‌شود. روی قسمت بیرونی دیوارهای کلیسا، نقش‌برجسته‌های مختلفی مشاهده می‌شود؛ از جمله نقش استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی و عروج او. در انواع مکان‌های کلیسا، تزیینات متنوعی به‌کار رفته است؛ به‌گونه‌ای که نمای سنگی کلیسا با حجاری و مقرنس‌کاری پوشیده شده است.

بخش های مختلف کلیسای استپانوس

کلیسای سنت استپانوس از اقسام مختلفی تشکیل شده است که این اقسام شامل نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، سالن‌های آموزش طلاب یا استنساخ کتب، محل اسکان راهب و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویله‌های مجموعه می‌باشند. در ادامه، به توضیح سه بخش اصلی این کلیسا، یعنی برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال، پرداخته خواهد شد:

برج ناقوس 

برج ناقوس به عنوان یکی از بخش‌های فراتر از حد زیبایی کلیسا محسوب می‌شود. این برج بر روی یک ایوان به دیوار جنوبی متصل است و دارای یک گنبد هرمی با شکل هشت‌ضلعی است. این گنبد بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون‌های زیبا قرار گرفته است. در قسمت طاق برج ناقوس، تصویر فرشتگانی با چهار بال و تصویر سر گاو به طور هنرمندانه ایجاد شده‌اند. همچنین، یک صلیب در کادر مستطیل‌شکل با گل‌های شبیه به خورشید یا شمسه زیبا آراسته شده است. در میان این نقوش، چند طاووس و کبوتر نیز به چشم می‌آیند.

نمازخانه اصلی کلیسا 

نمازخانه کلیسای سنت استپانوس با ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر شما را به تماشای گردشگاه‌ها دعوت می‌کند. ورودی این نمازخانه، چوبی منبت‌کاری شده از دوران قاجار را به نمایش می‌گذارد. زیبایی‌های متعددی نظیر حجاری پایه‌ها، طاق‌نماها، نیم‌ستون‌ها و زنجیرهای کنار مقرنس‌کاری‌ها و تزیینات طاق سردر، این نمازخانه را فراتر از یک معماری معمولی می‌برد. زیر نوک شیب سقف، نقش دایره‌واری قرار دارد که در مرکز آن دایره‌ای کوچک‌تر به عنوان نماد خورشید به چشم می‌آید. در زیر این نقش، تصویر به صلیب کشیدن مسیح به هنر نقاشی درآمده است.

سه پنجره در بخش زیرین نمازخانه از هنر چلیپایی بهره‌مند است و اطراف آن نیز با نقوش زیبا آراسته شده‌اند. در نمای بیرونی بخش جنوبی نمازخانه، نمادها و کنده‌کاری‌هایی بر روی سنگ‌ها قرار دارند. در قسمت بالایی این بخش، تصویر عقابی با گل‌هایی به شکل خورشید دیده می‌شود. زیر این تصویر نقشی از یک داستان احتمالاً مربوط به شهادت استپانوس را به تصویر می‌کشد. در این نقش، سنگ‌های بالای سر استپانوس و عودسوزی مشخص است. سه فرشته نیز به عنوان نماد تقدس، این داستان را همراهی می‌کنند.

در این بین، نقشی که به نماد اهورامزدا شباهت دارد نیز مشاهده می‌شود. در زیر این بخش، یک قاب نورگیری به شکل صلیب وجود دارد که مهم‌ترین ویژگی آن حضور تصاویر حیوانات در اطراف صلیب است. دو سمت بالای صلیب یک کلاغ و یک گاو قرار دارند. پایین سمت راست یک مار و پایین سمت چپ تصویر دو ماهی دیده می‌شود. در قسمت آخر نیز دو شیر نر به شکل قرینه در طرفین پایه صلیب به نمایش گذاشته شده‌اند.

نمازخانه بوعوس پطرس  (اجاق دانیال) 

اجاق دانیال، بخشی از فضای داخلی کلیسای سنت استپانوس است. این اجاق، به شکل یک تالار به دیوار شمالی کلیسا واصل می‌شود که عرض آن حدود ۶ متر و طول آن نزدیک به ۲۰ متر است. اجاق دانیال از تالار اجتماعات جدا شده و این نام به افتخار قدیس مشهور قرن پنجم میلادی، دانیال، انتخاب شده است. این اجاق که درانتهای شرقی قرار دارد به عنوان مکانی برای برگزاری مراسمات اجتماعی و همچنین محلی برای انجام آیین تعمید واقع شده است. اجاق دانیال با این تنوع و انعطاف در کاربرد، به عنوان بخش مهمی از فعالیت‌های کلیسای سنت استپانوس به‌شمار می‌آید.

مهمترین بخش های کلیسا:

نمازخانه، برج ناقوس و اجاق دانیال

درون معبد سنت استپانوس

فضای داخل کلیسا به شکل صلیبی طراحی شده و از سه بخش اصلی، شامل ایوان، نمازخانه و محراب تشکیل یافته است. در پشت ایوان و زیر گنبد اصلی، نمازخانه جای گرفته است. گوشه‌های مقرنس و طاق گنبد را تصاویر رنگی زیبا تزیین کرده‌اند که به شیوه نقاشی‌های مذهبی دوره‌های ۱۶ و ۱۷ میلادی اشاره دارند. تزیینات داخل کلیسا شامل سه نمازگاه سنگی است که یکی در وسط محراب و دو دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه قرار دارند. این نمازگاه‌ها با تصاویر و طرح‌هایی از دوره قاجار آراسته شده‌اند و از آثار هنری مهم در این کلیسا به شمار می‌آیند. این تزیینات نه تنها جلب توجه بازدیدکنندگان را به خود مشغول می‌سازند بلکه به مخاطب احساس تاریخی و فرهنگی عمیقی از این مکان مقدس منتقل می‌کنند.

دیر کلیسای استپانوس

در حومه محوطه کلیسای سنت استپانوس و همجوار آن، یک دیر واقع شده است. در سطح اول این دیر، اتاق‌هایی وجود دارد که به‌عنوان مکانی برای استراحت زائران و مسافران خدمت می‌کنند. طبقه پایین این دیر نیز به عنوان اصطبل چهارپایان به کار رفته است. همچنین، در این محل کتابخانه‌ای نیز وجود داشته که برای استفاده از آن به عنوان منبع اطلاعات مهم درباره بنیان‌گذار کلیسا، معماری آن و تاریخ‌نگاری ساختمان مورد استفاده قرار گرفته است. نوع معماری و مصالح مورد استفاده در این ساختمان دیر با کلیسا متفاوت است. بر روی دیوارهای داخلی و خارجی این دیر، تعداد زیادی سنگ‌نبشته به زبان ارمنی نصب شده‌اند که با ترجمه آن‌ها می‌توان به اطلاعات مهمی درباره سازندگان کلیسا، معماری آن و تاریخ ساختمان دست پیدا کرد.

موزه کلیسای استپانوس

تاریخ کلیسای سنت استپانوس به گونه‌ای در موزه آن به تصویر کشیده شده است. این موزه از دو بخش اصلی و جنبی تشکیل یافته است. در بخش اصلی، مجموعه‌ای از آثاری که از محوطه کلیسا به دست آمده‌اند، از جمله کتیبه‌ها و تصاویری از مکاتبات تاریخی کلیسا به نمایش گذاشته شده است. بخش جنبی موزه نیز با نمایش کلیساهای تاریخی ارامنه ایران از طریق تصاویر و ماکت‌های سنگی، بازدیدکنندگان را به دیدن دنیای فراموش‌شده این آثار تاریخی می‌برد.